Vandamálið við orð

Það kann að koma á óvart en orð eru eitt stærsta vandamálið í málvísindum. Svo slæmt er vandamálið að sumir málvísindamenn, eins og Martin Haspelmath, hafa hreinlega lagt til að hætta að tala um orð, a.m.k. í samanburðarmálfræði, vegna þess hve misvísandi orðið „orð“ getur verið. Aðrir, eins og Alexandra Aikhenvald, hafa lagt til leiðir til að gera skýrari greinarmun á hvers konar segðarhluta við erum að tala um þegar við segjum „orð“. Erum við bara að hugsa út frá stafsetningu (og þ.a.l. hefð), út frá hljóðfræði (þ.e. framburði) eða frá setningafræði?

Tökum sem dæmi segðina:

Ég sagði það við hana þarna framkvæmdastjórann en hún vildi ekki hlusta á mig þannig ég bara kom mér út og hef ekki heyrt frá henni síðar.

Ef við umritum hana aðeins nær framburði; eyðum þöglum hljóðum, og höfum fyrir reglu að orð í íslensku hefjust á aðaláherslu og geti haft á þriðja eða fjórða atkvæði aukaáherslu; þá mundi setningin líta svona út:

É sagðiða viðana þarna framkvæmda()stjórann en ún vildiggi hlustámi þanni é bara kommér út()o()é hefiggi heyrt fráenni síðar.

Það er spursmál með hljóðfræðigreiningu langs orðs eins og „framkvæmdastjórann“ eða á milli smáorða eins og „út“ og „og“ sem ég markaði með svigum (), en við getum látið það liggja milli hluta.

Í mæltri nútímaíslensku falla andlagsfornöfn saman við undanfarandi sögn eða forsetningu sem skýrir form eins og „sagðiða“, „viðana“, „kommér“ og „fráenni“. Þegar stutt forsetning eins og „á“ eða „í“ kemur beint á eftir getur orðið þriggja orða samfall: „hlustámi“ og sömuleiðis falla sagnir saman við neitunarögnina ekki sömuleiðis: „vildiggi“ og „hefiggi“. (Hérna getur sömuleiðis orðið þríáleggs samloka: „vilðaiggi“ og „viliddiggi“.)

Hins vegar ber þessari hljóðfræðilegu greiningu ekki alveg saman við setningafræðilega greiningu, því suma þessara hluta má færa til:

Ég sagði það við hana → Það sagði ég við hana → Við hana sagði ég það

Þannig að setningafræðilega má kannski segja að „það“ sé orð, ekki sagnviðskeyti, enda sjáum við líka að ég fellur líka saman við undanfarandi sögn í slíkri tilfærslu:

Þasagðije viðana

Takið líka eftir því að áherslan fellur nú á „þa'“ en þegar fornafnið „é(g)“ er fremst er áherslan á „sagð-“. Hvaða þýðingu ætli það hafi?

Takið þó eftir að ekki má færa til hlutana í forsetningarliðnum „við hana“. Við getum ekki sagt *„Ég sagði það hana við“ (nema hugsanlega sem einhvers konar skáldlegt stílbragð í ljóði). Hér hegðar hana sér því meira eins og viðskeyti en á eftir sögninni, bæði hljóð- og setningarfræðilega.

Eins má færa neitunarögnina „ekki“ fram fyrir sögn en þá er talsverður hljóðfræðulegur munur á framburði hennar og það mætti færa rök fyrir því að um sé að ræða ólíka hluti: atviksorðið „ekki“ [ˈɛhcɪ] og neitunarviðskeytið „-iggi“ eða -gi, [ɪcɪ], [cɪ]. Ef vettvangsmálvísindamenn væru fyrst að skrásetja og lýsa íslensku máli í dag, gæti ég trúað að það yrði líklegast sú greining sem yrði ofan á.

En með fáeinum undantekningum sem þessari helst íslensk stafsetning að töluverðu leyti í hendur við setningarfræði málsins og því má skýra gjánna milli stafsetningar og framburðar með því sem kallað er orðhlutahljóðfræði (e. morphophonemics).

Í öðrum málum en íslensku er þessi munur milli stafsetningar, framburðar og setningafræði þó enn athyglisverðari. Mætti þar t.d. nefna frönsku, þar sem gjáin milli stafsetningar annars vegar og hljóð- og setningarfræði er gífurleg, á meðan hljóðfræðigreining orða rímar nokkurn veginn við setningarfræðina.

Á frönsku er ritað:

Je lui ai dit — Ég sagði það við hana

Gera mætti ráð fyrir að hér væru fjöur orð en bæði hljóð- og setningarfræðilega er um að ræða eitt orð sem ekki má aðskilja né umorða: /ʒəlɥiɛˈdi/. Þetta má greina sem sögn sem markar frumlag og andlag (sem er óalgengt í evrópskum málum sem yfirleitt marka bara frumlag, en hins vegar algengt í öðrum tungumálum heims).

En þar er af nógu að taka og er kannski efni í annan pistil. Látum þetta gott heita að sinni.